Không có gì quan trọng đối với hoạt động của thị trường tự do bằng tiền tệ. Tiền là một nửa của mọi giao dịch, đóng vai trò là phương tiện định giá cho toàn bộ giá trị trao đổi hàng hóa và dịch vụ. Vậy, giá của đồng tiền là gì?

Loại hàng hóa có tính thanh khoản cao nhất thường được xã hội chọn làm phương tiện trao đổi chủ yếu – tức là tiền tệ. Việc định giá bằng phương tiện chung này mở ra khả năng tính toán kinh tế, giúp doanh nhân nhận biết cơ hội, tạo ra lợi nhuận, thúc đẩy sự phát triển của xã hội.

Chúng ta đều biết cung – cầu quyết định giá cả hàng hóa, nhưng giá của tiền lại khó định nghĩa hơn. Vấn đề là chúng ta không có đơn vị đo lường cho giá của tiền, bởi mọi giá đều đã tính bằng... đúng, tiền tệ. Vì không thể diễn giải bằng thuật ngữ tiền, chúng ta phải dùng cách khác để phản ánh sức mua của đồng tiền.

Mọi người mua hoặc bán tiền (trao đổi hàng hóa và dịch vụ lấy tiền) dựa trên kỳ vọng ở khả năng mua sắm trong tương lai của đồng tiền ấy. Như đã phân tích, mỗi cá nhân đưa ra lựa chọn dựa trên lợi ích cận biên, theo quy luật lợi ích cận biên giảm dần. Nghĩa là mọi hành động đều đi kèm đánh giá giá trị, nơi con người cân nhắc giữa mục đích cao nhất và mong muốn kế tiếp. Quy luật này áp dụng với tiền: càng sở hữu nhiều đơn vị hàng hóa, giá trị của mỗi đơn vị bổ sung càng giảm.

Tiền cũng vậy. Giá trị tiền thể hiện qua khả năng thỏa mãn mà nó mang lại. Bạn dùng tiền mua thực phẩm, đảm bảo an ninh hoặc cho các lựa chọn trong tương lai cũng đều vì lý do này. Khi người lao động trao đổithời gian làm việc lấy tiền, họ làm vậy vì đánh giá sức mua của đồng tiền lớn hơn giá trị sử dụng của thời gian đó. Do đó, chi phí của tiền chính là mức lợi ích cao nhất mà một người có thể thu được từ lượng tiền họ đã chi ra. Nếu bạn làm việc một giờ để mua một miếng bò bít tết, tức là bạn ưu tiên bữa ăn hơn một giờ nghỉ ngơi.

Lưu ý rằng quy luật lợi nhuận cận biên giảm dần chỉ ra: mỗi đơn vị bổ sung của hàng hóa đồng nhất dùng để đáp ứng một mong muốn ít cấp thiết hơn. Vì vậy, giá trị gắn với từng đơn vị bổ sung giảm dần. Tuy nhiên, khái niệm đồng nhất lại phụ thuộc vào cảm nhận cá nhân. Giá trị là chủ quan, nên lợi ích của mỗi đơn vị tiền lại tùy thuộc vào mục tiêu thực tế của từng người. Đối với cá nhân, mỗi đồng tiền bổ sung không đồng nhất về mặt chức năng. Nếu ai đó chỉ muốn dùng tiền để mua xúc xích, “một đơn vị tiền” sẽ được định nghĩa bằng giá một cái xúc xích. Người đó chỉ thực sự có thêm hàng hóa “tiền để mua xúc xích” khi đã tích lũy đủ tiền để mua thêm một cái nữa.

Đó là lý do Robinson Crusoe có thể xem một đống vàng là vô giá trị – bởi ông không đổi được thực phẩm, dụng cụ hoặc nơi trú ẩn từ vàng. Khi ở trạng thái cô lập, tiền tệ chẳng có ý nghĩa gì. Cũng như ngôn ngữ, tiền chỉ vận hành khi có ít nhất hai cá nhân. Tiền tệ, trước hết, là công cụ giao tiếp.

Lạm phát và Ảo tưởng về Tiền Nhàn Rỗi

Mỗi cá nhân quyết định tiết kiệm, tiêu dùng hoặc đầu tư dựa trên sở thích về thời gian và kỳ vọng giá trị tiền trong tương lai. Họ sẽ tiết kiệm nếu dự đoán sức mua tăng, sẽ chi tiêu nếu dự đoán sức mua giảm. Nhà đầu tư cũng đánh giá tương tự, chuyển tiền vào tài sản mà họ kỳ vọng vượt lạm phát. Dù giữ tiền hay đầu tư, tiền luôn phục vụ một mục đích: ngay cả khoản tiền “để bên lề” cũng giúp giảm bất định. Người giữ tiền thay vì tiêu dùng là đang thỏa mãn mong muốn về sự linh hoạt lựa chọn và an toàn.

Ý tưởng về tiền “đang lưu thông” là sai lệch. Tiền không trôi nổi như dòng sông. Tiền luôn được ai đó sở hữu, luôn hoạt động với chức năng nhất định. Trao đổi là hành động, hành động luôn xảy ra ở một thời điểm cụ thể. Không tồn tại khái niệm tiền nhàn rỗi.

Nếu tiền không liên kết với giá lịch sử, nó sẽ mất điểm tựa, và mọi tính toán kinh tế cá nhân đều phi thực tế. Nếu một ổ bánh mì năm ngoái giá $1, năm nay $1,10, thì xu hướng sức mua đã được xác định. Những quan sát kiểu này là nền tảng cho kỳ vọng kinh tế. Chính phủ cũng áp dụng biện pháp riêng: chỉ số giá tiêu dùng (CPI).

CPI được thiết kế phản ánh “tốc độ lạm phát” dựa trên một rổ hàng hóa cố định. Nhưng CPI lại chủ ý không tính các tài sản giá trị lớn như bất động sản, cổ phiếu và tác phẩm nghệ thuật. Vì sao? Nếu tính tới, sẽ phơi bày sự thật các chính quyền muốn giấu: lạm phát luôn phổ biến hơn những gì người kiểm soát công nhận. Đo lường lạm phát qua CPI là nỗ lực che giấu sự thật rõ ràng: việc tăng giá cả luôn tỷ lệ thuận với việc mở rộng nguồn cung tiền về lâu dài. Sản xuất tiền mới nhất định làm giảm sức mua của đồng tiền so với giá trị tiềm tàng của nó.

Lạm phát giá cả không phải do nhà sản xuất tham lam, cũng không phải do đứt gãy chuỗi cung ứng. Đó luôn là kết quả của việc mở rộng nguồn tiền. Khi tiền được tạo ra nhiều hơn, sức mua giảm đi. Những người gần nguồn tiền mới (ngân hàng, chủ sở hữu tài sản và doanh nghiệp thân hữu chính trị) hưởng lợi, còn người nghèo và công nhân phải hứng chịu áp lực giá tăng.

Hệ quả đến chậm, khó truy vết trực tiếp nên lạm phát được gọi là hình thức trộm cắp tinh vi nhất. Lạm phát hủy diệt tiết kiệm, mở rộng bất công xã hội và gây bất ổn tài chính. Trớ trêu, ngay cả người giàu cũng sẽ tốt hơn trong một hệ thống tiền tệ lành mạnh. Về dài hạn, lạm phát gây hại cho tất cả, kể cả những người hưởng lợi trước mắt.

Nguồn Gốc của Tiền Tệ

Giá trị của tiền dựa trên khả năng mua sắm, và giá trị này luôn được so sánh với giá quá khứ. Vậy tiền ban đầu lấy giá trị từ đâu? Để trả lời, cần quay lại thời kỳ trao đổi hàng hóa trực tiếp.

Loại hàng hóa tiến hóa thành tiền phải từng có giá trị sử dụng ngoài chức năng tiền trước đó. Sức mua ban đầu phản ánh nhu cầu sử dụng cho mục đích khác. Khi mặt hàng ấy phục vụ vai trò thứ hai (phương tiện trao đổi), nhu cầu và giá trị tăng lên. Hàng hóa này vừa có giá trị sử dụng thật, vừa là phương tiện trao đổi. Về lâu dài, nhu cầu trao đổi sẽ chiếm ưu thế.

Đây chính là trọng tâm của Định lý hồi quy của Mises, giải thích việc tiền xuất hiện tự nhiên trên thị trường và luôn có liên hệ với giá trị quá khứ. Tiền là kết quả tự phát của trao đổi tự nguyện, không phải phát minh của nhà nước.

Vàng trở thành tiền vì thỏa mãn các tiêu chuẩn: bền, chia nhỏ, dễ nhận biết, dễ vận chuyển và khan hiếm. Vàng làm đồ trang sức, ứng dụng công nghiệp – mang giá trị sử dụng thực tế. Suốt nhiều thế kỷ, giấy bạc chỉ là giấy chứng nhận quy đổi vàng. Giấy bạc nhẹ, tiện lợi giải quyết vấn đề vận chuyển vàng. Nhưng nhà phát hành giấy chứng nhận nhanh chóng phát hiện họ có thể phát hành nhiều giấy bạc hơn lượng vàng thật dự trữ. Cách làm này vẫn duy trì tới nay.

Khi mối liên hệ giữa vàng và giấy bạc bị cắt hoàn toàn, nhà nước và ngân hàng trung ương được phép tạo tiền từ hư không, dẫn tới hệ thống tiền fiat không tài sản đảm bảo như hiện nay. Trong chế độ fiat, ngân hàng thân hữu chính trị luôn được cứu trợ kể cả khi phá sản. Hệ quả là đạo đức rủi ro, méo mó tín hiệu rủi ro và bất ổn hệ thống, tất cả đều được tài trợ ngầm bằng việc tước đoạt tiết kiệm qua lạm phát.

Mối liên hệ về thời gian giữa tiền và giá lịch sử là cốt lõi của quá trình thị trường. Nếu không có liên hệ đó, tính toán kinh tế cá nhân là bất khả thi. Định lý hồi quy tiền tệ (Mises Regression Theorem) vừa đề cập là một tầm nhìn praxeology thường bị bỏ qua khi nói về tiền. Định lý này lý giải tiền không phải là khái niệm tưởng tượng của quan chức, mà xuất phát từ giao dịch thực tế mang lại hiệu quả rõ ràng cho con người.

Tiền là sản phẩm của trao đổi tự nguyện, không phải phát minh chính trị, ảo giác chung hay hợp đồng xã hội. Bất cứ mặt hàng nào có nguồn cung đủ giới hạn đều có thể được dùng làm tiền, miễn là đáp ứng tất cả tiêu chí thiết yếu cho phương tiện trao đổi: bền, chia nhỏ, dễ vận chuyển, đồng nhất và chấp nhận rộng rãi.

Giả sử Mona Lisa có thể chia vô hạn, từng phần của nó cũng có thể được dùng làm tiền, nhưng chỉ nếu có cách xác thực nguồn gốc từng phần là của tranh Mona Lisa thật – không phải hàng giả.

Xoay quanh Mona Lisa, có một giai thoại về các họa sĩ nổi tiếng thế kỷ XX minh họa rõ việc nguồn cung một hàng hóa tiền tệ tăng làm giảm giá trị cảm nhận. Những họa sĩ này nhận ra chữ ký của họ có giá, dùng nó để thanh toán hóa đơn nhà hàng. Salvador Dali thậm chí còn ký lên chiếc xe mình gây tai nạn, biến nó thành tác phẩm nghệ thuật giá trị. Nhưng khi số lượng hóa đơn, poster, xe bị ký tăng lên, giá trị mỗi chữ ký lại giảm. Đây chính là minh chứng cho quy luật lợi nhuận giảm dần: thêm số lượng sẽ giảm chất lượng.

Kim Tự Tháp Lớn Nhất Thế Giới

Tiền fiat cũng vận hành theo cách này. Tăng cung tiền là giảm giá trị từng đơn vị. Người nhận tiền mới đầu tiên được lợi, còn số đông thiệt thòi. Lạm phát không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn liên quan đạo đức: nó làm méo mó tính toán kinh tế, khuyến khích nợ thay vì tiết kiệm, tước đoạt quyền lợi của tầng lớp yếu. Nhìn rộng ra, tiền fiat là mô hình kim tự tháp lớn nhất thế giới – tầng trên giàu lên nhờ tầng đáy chịu thiệt.

Chúng ta chấp nhận đồng tiền lỗi vì thói quen thừa hưởng chứ không phải vì nó tối ưu cho chúng ta. Khi đủ người nhận ra tiền tệ lành mạnh (không làm giả được) là nền tảng cho thị trường và nhân loại, chúng ta sẽ từ bỏ tờ phiếu vàng giả không nuôi nổi bản thân, để thay thế bằng một xã hội giá trị thực, trung thực, minh bạch và xứng đáng.

Tiền lành mạnh chỉ xuất hiện từ lựa chọn tự nguyện, không phải sắc lệnh chính trị. Bất cứ vật phẩm nào đạt tiêu chí tiền tệ đều có thể dùng làm tiền – nhưng chỉ tiền lành mạnh mới giúp xã hội phát triển bền vững. Tiền không đơn thuần là công cụ kinh tế, mà là thiết chế đạo đức. Khi tiền bị tha hóa, mọi thứ liên quan – tiết kiệm, giá cả, động lực, niềm tin – đều bị lệch lạc. Khi tiền trung thực, thị trường phối kết sản xuất, phát tín hiệu khan hiếm, khen thưởng tiết kiệm và bảo vệ người yếu thế.

Tiền còn hơn là phương tiện trao đổi. Nó là thước đo thời gian, ghi nhận niềm tin và là ngôn ngữ phổ quát nhất của hợp tác nhân loại. Nếu phá vỡ điều này, không chỉ kinh tế sụp đổ mà cả nền tảng văn minh cũng tiêu tan.

“Con người thường nhìn xa không được, tầm nhìn hạn hẹp, và vì ham muốn không phải bạn tốt, sở thích cá nhân đa phần là lời khuyên tệ hại nhất.”

Tiền Giả: Bản Chất Tiền Hiện Đại và Ảo Ảnh Fiat

Sau khi phân tích cách một loại hàng hóa trở thành tiền trên thị trường tự do và việc ưu tiên thời gian thấp hình thành tiến bộ và giảm giá cả, chúng ta tiếp tục xem xét cách tiền vận hành ngày nay. Có thể bạn từng nghe nói lãi suất âm và

thắc mắc vì sao nó đi ngược lại nguyên lý ưu tiên thời gian luôn dương. Hoặc thấy giá tiêu dùng cứ tăng cao, trong khi truyền thông lại đổ lỗi cho mọi thứ trừ việc tạo thêm tiền.

Hiểu sự thật về tiền hiện đại là một thử thách khó chịu, bởi khi nhận ra vấn đề quá lớn, sự bi quan sẽ xuất hiện. Con người luôn bị cám dỗ làm giàu bằng cách lợi dụng in tiền để trục lợi. Cách duy nhất để ngăn chặn là tách con người khỏi quy trình này, hoặc ít nhất là tách tiền khỏi quản lý nhà nước. Nhà kinh tế Nobel Friedrich Hayek từng tin rằng điều này chỉ có thể xảy ra bằng “một cách khéo léo, gián tiếp”.

Nước Anh là quốc gia đầu tiên phá vỡ liên kết tiền quốc gia với vàng. Trước Thế chiến I, hầu như mọi đồng tiền đều quy đổi được ra vàng – tiêu chuẩn này hình thành hàng ngàn năm khi vàng thành hàng hóa có tính thanh khoản cao nhất. Tới năm 1971, Tổng thống Mỹ Richard Nixon tuyên bố “tạm thời đình chỉ chuyển đổi đô la ra vàng”, chính thức cắt đứt liên kết cuối cùng, một phần để tài trợ chiến tranh Việt Nam, bảo vệ quyền lực chính trị.

Không đi sâu vào chi tiết tiền fiat, điều quan trọng là: tiền nhà nước phát hành hiện nay hoàn toàn là nợ, không có gì đảm bảo hữu hình. Tiền fiat giả dạng tiền thật, nhưng khác với tiền được hình thành từ trao đổi tự nguyện, fiat là công cụ nợ và kiểm soát.

Mỗi đồng dollar, euro, nhân dân tệ mới ra đời khi ngân hàng lớn cấp khoản vay. Số tiền này phải trả kèm lãi suất. Vì lãi suất không được tạo ra cùng với khoản vay gốc, nên tổng số tiền lưu thông không bao giờ đủ để trả hết nợ. Thực tế bắt buộc phải tạo thêm nợ mới để duy trì hệ thống. Ngân hàng trung ương hiện đại tiếp tục thao túng nguồn cung tiền qua các giải pháp cứu trợ ngân hàng yếu kém, nới lỏng định lượng, càng làm khủng hoảng thêm hệ thống.

Nới lỏng định lượng là việc ngân hàng trung ương mua trái phiếu chính phủ bằng cách tạo tiền mới, thực chất là đổi giấy nợ lấy tiền in thêm. Trái phiếu là cam kết chính phủ trả nợ và lãi. Cam kết này dựa vào quyền lực nhà nước thu thuế hiện tại lẫn tương lai, còn bạn và thế hệ sau phải đối mặt giá cả tăng cao. Kết quả là quá trình chuyển giao tài sản từ người lao động sang nhà nước thông qua lạm phát và nợ kéo dài.

In tiền vẫn tiếp tục dưới chiêu bài kinh tế học Keynes – nền tảng cho đa số chính sách nhà nước hiện đại. Chủ nghĩa Keynes cho rằng chi tiêu thúc đẩy kinh tế, khu vực tư nhân không chi tiêu thì nhà nước phải làm thay. Họ cho rằng mỗi một đồng chi tiêu là thêm một đồng giá trị cho nền kinh tế, nhưng thực tế là việc tăng nguồn tiền làm loãng giá trị. Đó chính là Ngụ ngôn cửa sổ vỡ của Bastiat: thêm số không hoàn toàn không tạo thêm giá trị nào.

Nếu in tiền có khả năng tạo ra giàu có thật, chúng ta đều sở hữu siêu du thuyền. Của cải được tạo ra bởi sản xuất, hoạch định, trao đổi tự nguyện – chứ không phải tăng số dư trên bảng cân đối ngân hàng trung ương. Tiến bộ thực chất xuất hiện từ trao đổi và tích lũy vốn, trì hoãn hưởng thụ, đầu tư cho tương lai.

Số Phận Cuối Cùng Của Tiền Fiat

In thêm tiền không giúp tăng tốc thị trường, mà khiến thị trường méo mó và trì trệ. Chậm, ngu ngốc là kết quả. Sức mua giảm khiến tính toán kinh tế khó khăn hơn, lập kế hoạch dài hạn thêm chậm chạp.

Tiền fiat cuối cùng đều bị xóa sổ. Có loại sụp đổ vì siêu lạm phát, loại biến mất hoặc sáp nhập vào hệ thống lớn (ví dụ tiền quốc gia nhỏ bị thay thế bằng euro). Nhưng trước khi chết, tiền fiat phục vụ mục đích ngầm: chuyển giao tài sản từ người tạo ra giá trị sang người có quan hệ chính trị.

Đây là bản chất của hiệu ứng Cantillon, đặt theo nhà kinh tế thế kỷ XVIII Richard Cantillon. Khi dòng tiền mới chảy vào kinh tế, người nhận đầu tiên được lợi nhất – họ mua hàng hóa trước khi giá tăng. Người ở xa nguồn tiền (người lao động, người tiết kiệm) chịu chi phí lớn. Nghèo trong hệ thống fiat thực sự tốn kém.

Chính trị gia, ngân hàng trung ương, nhà kinh tế truyền thống vẫn khăng khăng lạm phát “lành mạnh” là cần thiết. Họ thừa hiểu lạm phát không làm nền kinh tế thịnh vượng, giỏi lắm chỉ chuyển đổi sức mua. Tệ nhất, nó phá hủy nền tảng xã hội bằng cách làm mất niềm tin vào tiền, tiết kiệm, hợp tác. Sự thừa thãi hàng hóa giá rẻ có được là nhờ vượt qua thuế, biên giới, lạm phát, bộ máy hành chính – không bao giờ là nhờ chính nó.

Tốt, Xấu và Tệ Hại

Khi thị trường không bị can thiệp, tiến trình sẽ mang lại hàng hóa tốt hơn, giá thấp hơn cho nhiều người hơn – đó là tiến bộ thực sự. Praxeology không chỉ là công cụ phê phán mà còn là khung nhìn tích cực. Ai cũng dễ trở nên hoài nghi khi nhận ra hệ thống quá rối loạn, nhưng praxeology giúp bạn nhìn rõ: người lao động mới là động lực thật sự của xã hội. Không phải chính phủ. Khi thấu hiểu, cả lao động đơn giản trong siêu thị, vệ sinh, taxi đều đóng góp vào hệ thống đáp ứng nhu cầu con người qua hợp tác tự nguyện và tạo giá trị. Họ chính là nền văn minh.

Thị trường tạo ra giá trị. Chính phủ thường ngược lại. Cạnh tranh catallaxy, khi doanh nghiệp nỗ lực phục vụ khách hàng tốt hơn, thúc đẩy đổi mới. Cạnh tranh chính trị khuyến khích thủ đoạn, không phải năng lực thực sự. Trong thị trường, người thích nghi tốt nhất thành công. Trong chính trị, người thủ đoạn lên cao.

Praxeology giúp hiểu động lực con người, nhìn vào hành động thay vì lời nói, và quan trọng hơn là xem xét những khả năng tiềm ẩn thay vì chỉ thực tại hiện hữu. Đó là thế giới tiềm năng, các dòng thời gian thay thế bị xóa sổ bởi sự can thiệp.

Nỗi Sợ, Bất Định và Hoài Nghi

Tâm lý con người hướng về nỗi sợ. Chúng ta tiến hóa để sinh tồn trước nguy cơ, không phải để hưởng thụ. Vì thế, cảnh báo lan truyền nhanh hơn niềm lạc quan. Mỗi “khủng hoảng” — khủng bố, đại dịch, biến đổi khí hậu — đều có chung giải pháp: tăng kiểm soát chính trị.

Những người nghiên cứu hành động con người hiểu rõ: mục tiêu luôn biện minh cho phương tiện, kể cả với kẻ muốn quyền lực. Họ hứa an ninh đổi lấy tự do, nhưng lịch sử chứng minh các thỏa thuận bị thúc ép bởi nỗi sợ hiếm khi mang lại giá trị. Khi hiểu được động lực này, thế giới rõ nét hơn, tạp âm biến mất.

Bạn tắt tivi, lấy lại thời gian, nhận ra tích lũy vốn và tự do hóa thời gian không ích kỷ, mà là điều kiện giúp người khác.

Đầu tư vào bản thân — kỹ năng, tiết kiệm, quan hệ — sẽ làm chiếc bánh xã hội lớn hơn cho tất cả. Bạn tham gia phân công lao động, tạo ra giá trị và làm điều đó tự nguyện. Hành động cấp tiến nhất khi hệ thống hỏng là xây dựng một xã hội tốt hơn ngoài nó.

Mỗi lần bạn dùng tiền fiat, bạn trả thời gian cho nhà phát hành. Nếu tránh dùng hẳn, bạn góp phần tạo ra thế giới ít trộm cắp, gian dối hơn. Không dễ, nhưng mục tiêu xứng đáng theo đuổi thường không đơn giản.

Knut Svanholm là nhà giáo dục Bitcoin, tác giả, triết gia nghiệp dư, người dẫn podcast. Đây là trích đoạn từ sách mới của ông Praxeology: The Invisible Hand that Feeds You, Lemniscate Media xuất bản ngày 27/05/2025.

BM Big Reads là chuỗi bài chuyên sâu về chủ đề thời sự liên quan tới Bitcoin và cộng đồng Bitcoin, phát hành hàng tuần. Ý kiến thuộc về tác giả, không phản ánh quan điểm BTC Inc hay Bitcoin Magazine. Nếu bạn có bài phù hợp, hãy gửi tới editor[at]bitcoinmagazine.com.

Lưu ý pháp lý:

1. Bài viết này đăng lại từ [Bitcoinmagazine]. Mọi bản quyền thuộc tác giả gốc [Knut Svanholm]. Nếu có ý kiến về bài đăng lại, vui lòng liên hệ với Gate Learn để được xử lý nhanh chóng.
2. Miễn trừ trách nhiệm: Quan điểm, nhận định trong bài là của tác giả, không phải lời khuyên đầu tư.
3. Bản dịch sang các ngôn ngữ khác do Gate Learn thực hiện. Trừ khi có thông báo riêng, nghiêm cấm sao chép, phát hành, đạo văn bài dịch.